Κουζάνους, Νικολάους

(Nikolaus Cusanus ή Chrypffs ή Krebs von Cues, Κους, Γερμανία 1401; – Τόντι, Ιταλία 1464). Γερμανός ιερέας και φιλόσοφος. Σπούδασε νομική στην Πάντοβα, αλλά επέστρεψε στην Κολονία για θεολογικές σπουδές, στις οποίες και παρουσίαζε κλίση. Χειροτονήθηκε ιερέας και, κατά τη διάρκεια μιας αποστολής στην Ελλάδα για τη μελέτη των δυνατοτήτων ένωσης της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας, έμαθε τέλεια την ελληνική γλώσσα και μελέτησε τα έργα του Πλάτωνα. Αργότερα, έγινε καρδινάλιος και επίσκοπος του Μπρίξεν (1450). Φαινομενικά, η σκέψη του Κ. κινείται μέσα στα πλαίσια των προβλημάτων που απασχολούσαν τους ανθρώπους του Μεσαίωνα· στην πραγματικότητα, όμως, υπήρξε ένας από τους πρώτους και σημαντικότερους στοχαστές της Αναγέννησης. Η σκέψη του αποτελεί συγκερασμό δύο ρευμάτων που χαρακτήρισαν την τελευταία περίοδο του Μεσαίωνα. Από το ένα μέρος η φιλοσοφία του Όκαμ, που δίδασκε ότι ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να γνωρίσει ούτε τη φύση του Θεού ούτε τη σχέση του Θεού με τον κόσμο· από το άλλο η ύστερη μεσαιωνική γερμανική μυστικιστική φιλοσοφία, που επέμενε στην απόλυτη δυσαναλογία μεταξύ ανθρώπου και Θεού, στην αβυσσαλέα, μυστηριώδη, σκοτεινή αδυναμία να γνωρίσει ο άνθρωπος τον Θεό, ο οποίος βρίσκεται πέρα από κάθε δυνατότητα περιγραφής. Ένα από τα βασικά έργα του Κ. έχει τον τίτλο Απολογία της σοφής αμάθειας (Apologia doctae ignorantiae, 1440) και «σοφή αμάθεια» είναι ακριβώς αυτή του φιλοσόφου, ο οποίος αναγνωρίζει τα όρια της λογικής απέναντι στην πραγματικότητα του Θεού. Η λογική προχωρεί καθορίζοντας αναλογίες ανάμεσα σε εκείνο που γνωρίζει και σε εκείνο που πρέπει να ανακαλύψει, αλλά ο Θεός βρίσκεται πέρα από κάθε αναλογία και αντιτίθεται στο λογικό ως τελειότητα και ιδεατή πληρότητα. Ο άνθρωπος δεν θα μπορέσει να την αγγίξει, αλλά θα προσπαθεί συνεχώς να την πλησιάσει. Αυτός είναι ο νεωτερισμός στη φιλοσοφία του Κ.: η απέραντη απόσταση που χωρίζει τον Θεό από τον άνθρωπο δεν σημαίνει την ανικανότητα γνώσης του ανθρώπου. Αντίθετα, ο Κ. δέχεται το πεπερασμένο και τα όρια του ανθρώπου, θεωρώντας ότι αποτελούν την οδό προσπέλασης προς μια συνειδητή και γεμάτη εμπιστοσύνη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό και τον κόσμο. Ο Θεός, πραγματικά, βρίσκεται πέρα από όλα τα πράγματα, αλλά αναπτύσσεται στα πράγματα και στην ουσία κάθε πράγματος. Η θέση του ανθρώπου ως ατομικό ον αποτελεί τόσο το όριό του όσο και τη δυνατότητά του. Με την έννοια αυτή, ο πλατωνισμός του Κ. πλησιάζει στο πνεύμα της Αναγέννησης, παρουσιάζοντας το σύμπαν ως έναν στόχο αναζήτησης. Και είναι ευνόητο το ότι μια φιλοσοφία που υποστήριζε ως μόνο δρόμο προς τη γνώση του θείου την εμβάθυνση στη γνώση των συγκεκριμένων πραγματικοτήτων θα επιδρούσε στην ανάπτυξη μιας συγχρονισμένης επιστημονικής νοοτροπίας. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι ο πλατωνισμός του Κ. δεν έχει τίποτε το κοινό με τον εμπειρισμό του Γαλιλαίου και τη μεθοδολογία της νεότερης επιστήμης. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι κοσμολογικές υποθέσεις του Κ. συνέπεσαν έως ένα σημείο με τις ανακαλύψεις του Κοπέρνικου, του Κέπλερ και του Γαλιλαίου. Ο Κ. έκανε λόγο για μια νέα και πιο δυναμική αντίληψη του κόσμου. Δεν δεχόταν την στατική εικόνα του σύμπαντος που παρουσίαζε η μεσαιωνική αστρονομία (αμετακίνητη κεντρική θέση της Γης, άφθαρτο των ουράνιων σωμάτων κλπ.), ακριβώς γιατί όλη η φιλοσοφία του εμφανίζεται με τον χαρακτήρα του δυναμισμού. Στον Κ. ανήκει η θεωρία της σύμπτωσης των αντιθέτων. Με αυτήν, ο φιλόσοφος προσπαθεί ακριβώς να θεμελιώσει μία νέα εικόνα του σύμπαντος, που δεν νοείται πια ως ακίνητη και πεπερασμένη πραγματικότητα, αλλά ως ατέλειωτη διαδικασία που πραγματοποιείται ακριβώς μέσα σε ένα παιχνίδι αντιθέσεων. Εναντίον της μεσαιωνικής σκέψης που είχε προσπαθήσει να ακινητοποιήσει την πραγματικότητα μέσα σε ένα σύστημα αμετακίνητων ορισμών, όπου δεν υπήρχε πια χώρος για την αμφιβολία και την αναθεώρηση, ο Κ. στο έργο του De visione Dei υποστήριζε: «Εκείνος που βρίσκει έναν απέραντο και ανυπολόγιστο θησαυρό είναι πολύ πιο ικανοποιημένος από εκείνον που βρίσκει έναν θησαυρό επιδεκτικό μέτρησης και πεπερασμένο. Έτσι και η αγία άγνοια είναι η πιο ποθητή τροφή του πνεύματός μου, τόσο περισσότερο που τον θησαυρό αυτόν τον βρίσκω ακριβώς μέσα στο δικό μου χωράφι και γι’ αυτό μου ανήκει ως ιδιοκτησία μου». Πέρα από το αμιγώς φιλοσοφικό του έργο, ο Κ. προσέφερε πολλά στα μαθηματικά (μελέτη του απείρου, πρόβλεψη του Γρηγιοριανού ημερολογίου) και στην αστρονομία, υποστηρίζοντας τη σφαιρικότητα της Γης και την ύπαρξη άλλων πλανητών. O Γερμανός φιλόσοφος Νικολάους Κουζάνους, σε τμήμα της «Σταύρωσης» του ζωγράφου της «Ζωής της Παναγίας» (15ος αι.).